Việc bỏ giấy phép xây dựng là yêu cầu nhưng cũng là thách thức cho Nhà nước - doanh nghiệp - người dân. Theo đó, pháp luật phải rõ ràng, không được hiểu nhiều nghĩa; người dân, doanh nghiệp phải am hiểu, rành rẽ pháp luật và đặc biệt phải tuân thủ pháp luật về xây dựng; công ty thiết kế, thi công và chủ nhà phải tuân thủ, bỏ ngay tư duy "lo", "chạy", "cứ xây rồi tính"...

Theo chủ trương hậu kiểm và chỉ đạo của Thủ tướng về việc bỏ giấy phép xây dựng, Viện Kinh tế tài nguyên và môi trường TP.HCM đã kiến nghị lãnh đạo TP.HCM về việc bỏ cấp giấy phép xây dựng từ ngày 1-7-2025 tại TP. TS Phạm Viết Thuận, viện trưởng Viện Kinh tế tài nguyên và môi trường TP.HCM, làm rõ thêm các vấn đề từ đề xuất này cùng Tuổi Trẻ.

Tránh cơ chế xin - cho, nhũng nhiễu khi bỏ giấy phép xây dựng

* Căn cứ nào để ông đưa ra nhận định thủ tục cấp giấy phép xây dựng đủ điều kiện để sớm chuyển phương thức quản lý từ tiền kiểm sang hậu kiểm?

- Giấy phép xây dựng nhà ở riêng lẻ (hiện thuộc thẩm quyền cấp huyện cấp) hiện nay được cơ quan quản lý cấp dựa trên quy hoạch phân khu 1/2.000 và các quy định về quản lý quy chế kiến trúc.

Như tại TP.HCM, hiện có quyết định 56 năm 2021 ban hành quy chế quản lý kiến trúc tại TP.HCM, tại phụ lục 18 kèm theo quy định cụ thể diện tích và kích thước lô đất, mật độ xây dựng, số tầng và chiều cao nhà, hệ số sử dụng đất, khoảng lùi xây dựng công trình...

Theo đó, tùy theo lộ giới đường hẻm của khu đất bao nhiêu sẽ có quy định cụ thể hệ số sử dụng, mật độ, số tầng, chiều cao... công trình được xây.

Nói cách khác, khi người dân có nhu cầu xây dựng, căn cứ vào quy hoạch và lộ giới hẻm, đơn vị tư vấn thiết kế bản vẽ, thi công đã biết được quy mô diện tích sàn, số tầng và chiều cao công trình được phép xây dựng. Bản vẽ xin phép xây dựng do các đơn vị tư vấn vẽ thường đúng với quy mô cho phép.

Ví dụ phụ lục chia đường trước nhà có lộ giới ra các mức như từ 25m trở lên, từ 16m đến dưới 25m, từ 6m đến dưới 16m, từ 3,5m đến dưới 6m, từ dưới 3,5m.

Theo đó, nếu đường trước khu đất có lộ giới từ 3,5m đến dưới 6m, chủ nhà sẽ được xây nhà tối đa 3 - 4 tầng (gồm 1 trệt, 1 lửng, các tầng 2, 3, 4), với khoảng lùi trước được quy định cụ thể. Tương tự đường trước nhà có lộ giới khác sẽ có quy mô xây dựng cho phép tương ứng.

Như vậy việc nộp bản vẽ đề nghị cấp giấy phép xây dựng như hiện nay hầu như chỉ để cơ quan chức năng đóng dấu hợp thức hóa. Công việc này rõ ràng không cần thiết, nhưng để hoàn thành các công đoạn này người dân có thể mất 15 - 30 ngày, thậm chí có hồ sơ bị ngâm cả mấy tháng.

* Theo ông, việc chuyển sang hậu kiểm thì thủ tục sẽ được đơn giản hóa và thuận tiện như thế nào?

- Nhiều quốc gia đã áp dụng cơ chế thông báo xây dựng để giảm gánh nặng thủ tục, thúc đẩy phát triển nhà ở và nâng cao hiệu lực quản lý nhà nước. Nhiều nước ở châu Á như Nhật Bản, Hàn Quốc... quy định người dân xây nhà ở riêng lẻ chỉ thông báo, không cần xin phép nếu không vi phạm quy hoạch hay quy chuẩn.

Cơ quan chức năng sẽ kiểm tra sau khi công trình được xây dựng xong hoặc định kỳ theo kế hoạch (theo tiến độ công trình hoặc có thông tin dân báo sai phạm). Nếu phát hiện vi phạm sẽ xử lý hành chính hoặc buộc tháo dỡ.

Hiện nay các địa phương ở nước ta đã phủ kín quy hoạch 1/2.000, 1/500 để biết khu đất của người dân có đủ điều kiện xây dựng và được xây loại công trình gì. Từng địa phương cũng đã có quy định riêng về quy chế quản lý kiến trúc phục vụ cho việc cấp phép.

Chuyển từ tiền kiểm sang hậu kiểm có nghĩa người dân sẽ căn cứ quy hoạch và quy chế quản lý đó để thuê đơn vị tư vấn lập bản vẽ xây dựng đúng quy mô số tầng, chiều cao đã cho phép. Nhiều khu vực đặc thù, cơ quan quản lý còn quy định cả màu sơn, mẫu nhà... Còn lại người dân muốn xây mẫu nhà như thế nào tùy sở thích.

Khi đó, thay vì nộp xin cấp phép, người dân chỉ thông báo cho địa phương (sắp tới là phường) để xây dựng. Khi xây dựng xong, cơ quan quản lý của phường sẽ kiểm tra, nếu đúng công trình hoàn thành sẽ được hoàn công, nếu sai sẽ xử phạt nghiêm và bắt khắc phục đúng với quy mô đã quy định.

Về bản chất, việc đăng ký xây dựng và xin giấy phép xây dựng hoàn toàn khác nhau. Nếu việc xin phép, người dân phải được cho phép mới được xây dựng. Còn đăng ký, người dân căn cứ khung quy định để đăng ký thông báo cho cơ quan nhà nước, chính quyền địa phương biết việc mình xây dựng để thực hiện chức năng quản lý liên quan việc xây dựng.

Không chỉ thuận lợi cho người dân, việc này cũng cắt bỏ cơ chế xin - cho và tránh tình trạng nhũng nhiễu, bắt tay ngó lơ cho vi phạm diễn ra lâu nay.

Thay đổi tư duy "bênh" người vi phạm

* Ông nói để người dân xây xong rồi cơ quan quản lý đi kiểm tra, đúng sẽ hoàn công, sai sẽ xử phạt, bắt khắc phục thì nghe có vẻ đơn giản. Nhưng để làm được việc này liệu có dễ?

- Đây đúng là vấn đề cần giải quyết. Chuyển từ tiền kiểm sang hậu kiểm không chỉ dừng lại ở việc Nhà nước bỏ thẩm quyền cấp phép, đây là việc giao quyền tự chịu trách nhiệm sang chủ nhà và chủ nhà có quyền thuê đơn vị tư vấn chịu trách nhiệm về việc xây dựng đúng quy chuẩn, tiêu chuẩn đã quy định.

Chúng ta cần hiểu rằng việc cấp giấy phép xây dựng chỉ là một trong những khâu, phương thức quản lý nhà nước về trật tự xây dựng. Pháp luật quy định còn những phương thức khác, các khâu khác để quản lý về trật tự xây dựng. Thủ tục cấp phép chỉ là khâu đầu tiên và Chính phủ thấy cần cắt giảm để thuận lợi cho người dân.

Khi công trình xây dựng còn các khâu khác sau đó như giám sát thi công, khâu kiểm tra để hoàn công công trình, thủ tục xử lý vi phạm theo quy định hiện hành...

Trong đó, thủ tục kiểm tra hoàn công là khâu quan trọng, có thể xem là khâu hậu kiểm công trình, phải thực hiện chặt chẽ. Nếu cố tình xây sai, vi phạm xây dựng thì xử lý nghiêm theo quy định. Cơ quan chức năng có thể yêu cầu chủ nhà sữa chữa, thậm chí đập bỏ phần xây sai.

Quy định khi đó buộc các đơn vị tư vấn muốn tham gia tư vấn xây dựng cho người dân phải có giấy phép hành nghề và tư vấn đúng quy định pháp luật. Nếu khi kiểm tra cơ quan chức năng phát hiện sai phạm có thể tùy mức độ sẽ xử phạt, tước giấy phép hành nghề, thậm chí khởi tố đơn vị tư vấn cố tình làm sai. Tương tự cũng phải có cơ chế chế tài nghiêm khắc người dân cố tình vi phạm.

* Khi một nhà dân vi phạm phát hiện xử phạt bị đập bỏ, dư luận cũng thường có cái nhìn chia sẻ và có ý kiến khiến cơ quan quản lý áp lực, khó khăn khi quyết định cưỡng chế đập bỏ. Liệu khi chuyển sang hậu kiểm có xử nghiêm được các trường hợp vi phạm?

- Lâu nay, thái độ cảm thông "bênh" người vi phạm của dư luận được đặt ra bởi người dân có cảm giác cơ quan quản lý dù luôn thông tin quản lý việc cấp phép, kiểm tra được thực hiện chặt chẽ nhưng lại để xảy ra vi phạm lớn sau đó mới phát hiện. Người dân hay đặt vấn đề liệu có khuất tất, tiếp tay sau đó hay không.

Bởi vậy sau mỗi vụ vi phạm mới có câu hỏi tại sao nhà dân đổ đống cát, gạch đã có lực lượng kiểm tra nhưng những sai phạm lớn lại không bị phát hiện kịp thời. Rõ ràng dù quy định cấp phép, thanh tra, kiểm tra hiện có đầy đủ nhưng việc vi phạm vẫn diễn ra.

Tuy nhiên, sòng phẳng mà nói, khi chuyển sang quản lý hậu kiểm, cộng đồng xã hội cũng cần phải thay đổi tư duy, không thể cảm thông cảm tính với sai phạm. Pháp luật bình đẳng với mọi người, làm đúng được bảo vệ, khi trao trách nhiệm mà cố tình làm sai vi phạm phải bị xử lý nghiêm khắc. Thậm chí nếu cơ quan chức năng đủ căn cứ xử phạt đập bỏ hoàn toàn căn nhà cũng phải chấp hành.

Chúng ta đòi hỏi Nhà nước trao quyền tự chịu trách nhiệm, ngược lại chính đơn vị tư vấn và người dân cũng phải nghiêm túc chấp hành pháp luật.

Thậm chí người dân cũng sẽ trở thành nguồn giám sát, tố giác vi phạm quan trọng để cơ quan chức năng sớm kiểm tra ngăn chặn vi phạm. Như vậy mới công bằng, bình đẳng.

Sớm bỏ cấp giấy phép xây dựng, đừng nên ‘ôm rơm rặm bụng’

Đồng tình với đề xuất bỏ cấp giấy phép xây dựng tại TP.HCM, kiến trúc sư Lê Công Sĩ đề nghị nên mở rộng áp dụng trên cả nước.