Với sự phát triển của công nghệ, việc ghi lại từng khoảnh khắc trong đời sống trở nên dễ dàng hơn bao giờ hết. Theo dữ liệu từ trang Photutorial, năm 2023, thế giới đã ghi nhận khoảng 5,3 nghìn tỉ bức ảnh được chụp, tức hơn 61.000 bức mỗi giây.

Nhà tâm lý học Fabian Hutmacher (ĐH Würzburg, Đức) nhận định: "Chúng ta đang lưu lại lượng dữ liệu cá nhân nhiều hơn bất kỳ thế hệ nào trước đó. Vấn đề là điều đó có làm thay đổi cách chúng ta ghi nhớ cuộc sống của mình hay không?".

Khi ảnh số thay đổi cách bộ não ghi nhớ

Trí nhớ tự thuật, tức khả năng ghi nhớ các sự kiện trong đời sống cá nhân, là nền tảng hình thành bản sắc của mỗi người. Nhưng theo các nghiên cứu thần kinh, bộ não không vận hành ký ức như một chiếc máy quay. 

Việc ghi nhớ phụ thuộc vào sự phối hợp giữa hồi hải mã (nơi mã hóa trải nghiệm mới) và vỏ não trước trán (tổ chức trải nghiệm thành câu chuyện). Hai vùng này chỉ thực sự hiệu quả khi ta tập trung và cảm xúc những điều thường bị gián đoạn khi ta quá chú tâm vào chụp ảnh.

"Trí nhớ không trung thực tuyệt đối mà chúng phản ánh cách ta kể câu chuyện về chính mình", theo TS Julia Soares, chuyên gia tâm lý tại ĐH Mississippi State.

Xét ở khía cạnh tích cực, hình ảnh có thể đóng vai trò như "chiếc chìa khóa" gợi lại những ký ức hoặc cảm xúc đã lãng quên. Có những cảm xúc chúng ta đã quên sạch, nhưng khi nhìn ảnh, mọi thứ ùa về. Chúng ta cũng sẽ nhớ lại về bản thân chỉ bằng cách quan sát sự thay đổi trong những bức ảnh qua thời gian.

Tuy nhiên, vai trò của ảnh không chỉ dừng lại ở việc gợi nhớ. Trong thời đại số, việc hình thành ký ức không còn chỉ là công việc của não bộ mà còn là kết quả của sự tương tác giữa bộ não và các thiết bị như điện thoại thông minh. Khi ta "phó thác" việc ghi nhớ cho máy móc, trí nhớ cá nhân trở thành một hệ thống lai giữa nội tại và ngoại vi.

Chụp ảnh quá nhiều có thể khiến ta... nhớ kém hơn

Một nghiên cứu từ năm 2013 của GS Linda Henkel cho thấy chụp ảnh có thể làm giảm khả năng ghi nhớ sự kiện, nếu người chụp "dựa dẫm" hoàn toàn vào chiếc máy ảnh để lưu giữ thông tin. Ngược lại, nếu người chụp vừa chụp vừa tập trung và cảm nhận, trí nhớ lại được cải thiện.

"Bạn đi xem nhạc sống, quay video suốt 90 phút để tìm góc đẹp, bạn sẽ vừa ít tận hưởng hơn, vừa nhớ lại kém hơn. Nhưng nếu bạn chụp một khoảnh khắc vì đó là bài hát mình yêu thích, bạn sẽ ghi nhớ nó rõ ràng hơn", nhà tâm lý Hutmacher nói.

Thực tế là hầu hết mọi người không thường xuyên xem lại ảnh của mình. Những bức ảnh trở nên quá tải, rối rắm, và cuối cùng bị lãng quên.

Phải chăng chúng ta đang "biên tập" ký ức?

Quên là một phần tự nhiên của trí nhớ. Nhưng trong thế giới kỹ thuật số, việc chọn gì để chụp, gì để giữ lại và gì để xóa đi đang ảnh hưởng sâu sắc đến cách chúng ta ghi nhớ và thậm chí cả cách chúng ta định nghĩa quá khứ.

Một nghiên cứu khoa học năm 2023 cho thấy khi người dùng chia sẻ ảnh lên mạng xã hội, họ nhớ lại trải nghiệm đó rõ hơn. Ngược lại, khi xóa ảnh, ký ức trở nên mờ nhạt. Một số người còn chủ đích xóa ảnh người yêu cũ hoặc những kỷ niệm không vui, như một cách "quên đi".

"Mọi người đang cố gắng kiểm soát ký ức của mình thông qua việc kiểm soát hình ảnh. Những bức ảnh trở thành các 'đỉnh núi ký ức', còn những sự kiện không có ảnh thì bị trôi vào 'thung lũng quên lãng'. Câu hỏi đặt ra là: điều này ảnh hưởng đến chúng ta tới mức độ nào?",  Soares nói.

Từ góc nhìn khoa học, việc chụp ảnh không hề xấu. Ảnh vẫn là một công cụ tuyệt vời để hỗ trợ trí nhớ, miễn là chúng ta sử dụng chúng có chủ đích. Khi chọn ghi lại những khoảnh khắc thực sự quan trọng, dành thời gian để sống trọn vẹn trước ống kính, và thỉnh thoảng xem lại những hình ảnh ấy, chúng ta không chỉ giữ được ký ức, mà còn giúp chúng sống động hơn.

Trong thời đại mọi thứ đều có thể được số hóa, lưu trữ và chia sẻ tức thì, điều quan trọng không chỉ là chúng ta ghi lại điều gì, mà là chúng ta muốn nhớ điều gì và tại sao. Khi đó, ký ức không chỉ được lưu giữ trên điện thoại, mà thật sự sống trong tâm trí mỗi người.

Hoạt động tình nguyện giúp ta hạnh phúc hơn, trí nhớ tốt hơn

Làm điều tốt không chỉ có lợi cho người khác mà còn mang lại lợi ích cho chính bạn. Các nhà nghiên cứu phát hiện ra rằng những hành động hào phóng và vị tha có thể cải thiện đáng kể sức khỏe tổng thể của chúng ta.