Không chỉ lâm vào khủng hoảng tài chính sâu sắc, Liên hợp quốc còn đứng trước những yêu cầu cải tổ mang tính cấu trúc để duy trì sự tồn tại. 

Câu hỏi không còn dừng lại ở việc "liệu Liên hợp quốc có nên cải cách?", mà là "cải cách thế nào để không bị xóa sổ trong bối cảnh các cường quốc quay lưng?".

"Đại cải tổ" mang tên UN80

Theo một bản ghi nhớ nội bộ do Hãng tin Reuters công bố hôm 30-5, Liên hợp quốc đang lên kế hoạch cắt giảm 20% ngân sách vận hành trị giá 3,7 tỉ USD và sa thải khoảng 6.900 nhân sự. 

Động thái này là một phần của kế hoạch cải tổ mang tên "UN80" được khởi xướng bởi Tổng thư ký Antonio Guterres, với mục tiêu xây dựng một tổ chức "phù hợp với thế kỷ 21", nhằm mục đích tinh giản hoạt động của cơ quan này trong bối cảnh hạn chế về ngân sách.

UN80 sẽ xây dựng các đề xuất dựa trên ba lĩnh vực: xác định các phương thức hoạt động hiệu quả hơn; rà soát việc thực hiện các nhiệm vụ do các quốc gia thành viên giao; và tiến hành đánh giá chiến lược về các thay đổi mang tính cơ cấu sâu rộng và điều chỉnh chương trình.

Cuộc cải tổ toàn diện lần này diễn ra trong bối cảnh Liên hợp quốc đang lâm vào khủng hoảng tài chính kéo dài, phần lớn bắt nguồn từ việc Mỹ - quốc gia đóng góp gần 25% ngân sách cho Liên hợp quốc - đã trì hoãn và cắt giảm nghiêm trọng các khoản chi. 

Ngoài khoản ngân sách 1,5 tỉ USD đang trì hoãn, chính quyền Tổng thống Donald Trump chủ trương rút hàng trăm triệu USD viện trợ tự nguyện, khiến nhiều cơ quan nhân đạo của Liên hợp quốc buộc phải ngừng hoạt động.

Không chỉ Mỹ, Trung Quốc - nước đóng góp lớn thứ hai - cũng nhiều lần chậm trễ trong thanh toán, càng làm trầm trọng thêm cuộc khủng hoảng thanh khoản.

Ấn phẩm IPI Global Observatory, chuyên phân tích về các vấn đề hòa bình và an ninh toàn cầu, nhận định tình hình ngân sách của các cơ quan lớn trong hệ thống Liên hợp quốc đang ở mức báo động. 

Các hoạt động gìn giữ hòa bình - từng là biểu tượng của vai trò toàn cầu của tổ chức này - đang dần bị thu hẹp. Ngân sách gìn giữ hòa bình giai đoạn 2024 - 2025 của Liên hợp quốc giảm còn 5,59 tỉ USD, gần như chỉ bằng một nửa so với năm 2018.

Vào ngày 12-5, Tổng thư ký Antonio Guterres thừa nhận Liên hợp quốc đang bước vào "một thời điểm đầy rủi ro nhưng cũng mở ra những cơ hội sâu sắc" để tiến hành cải tổ. Ông cảnh báo rằng nếu không đưa ra được những quyết định "khó khăn và không thoải mái", tổ chức này có thể sẽ rơi vào "ngõ cụt".

Cần phải tự cứu mình

Trong bối cảnh đó, cải tổ nội bộ trở thành một phương án "tự cứu mình". Dưới sáng kiến UN80, một loạt đề xuất cải cách sâu rộng đang được xem xét. 

Chúng bao gồm việc sáp nhập các cơ quan có chức năng chồng chéo, giải thể những tổ chức đã lỗi thời, điều chuyển nhân sự đến các nơi có chi phí thấp hơn, và xóa bỏ tình trạng quan liêu tồn tại nhiều thập niên.

Ví dụ điển hình là Chương trình Lương thực thế giới (WFP) và Tổ chức Lương thực và Nông nghiệp Liên hợp quốc (FAO) - hai cơ quan cùng hoạt động trong lĩnh vực lương thực - có thể được hợp nhất nhằm tối ưu hóa nguồn lực và giảm trùng lặp. 

Chương trình phối hợp của Liên hợp quốc về HIV/AIDS (UNAIDS) đang được đề xuất sáp nhập vào Tổ chức Y tế thế giới (WHO) để tinh gọn mô hình y tế toàn cầu. Những ý tưởng từng bị xem là điều cấm kỵ trong nội bộ Liên hợp quốc - do đụng chạm đến lợi ích nhân sự và quyền lực của các nhóm - nay được đặt lên bàn như các lựa chọn sống còn.

Tuy nhiên, cải tổ bộ máy chỉ là một phần của bức tranh trước các thách thức toàn cầu trong bối cảnh mới. Để thực sự thích nghi với thế kỷ 21, Liên hợp quốc buộc phải xem xét lại cả cấu trúc quyền lực toàn cầu, đặc biệt là Hội đồng Bảo an. 

Dù còn nhiều bế tắc, đây vẫn là cơ quan trung tâm đảm bảo hòa bình và an ninh quốc tế với quyền lực vượt trội, bao gồm cả khả năng ra nghị quyết mang tính ràng buộc và cho phép can thiệp quân sự.

Vấn đề là cấu trúc hiện tại của Hội đồng Bảo an không còn phản ánh đúng tương quan địa chính trị thế giới. Do đó, nhiều quốc gia đang kêu gọi một cuộc cải tổ toàn diện để tăng tính đại diện và tính chính danh, bằng cách đề xuất mở rộng số ghế thường trực thêm sáu nước (chia đều cho châu Á, châu Phi, châu Mỹ Latinh và các nước phương Tây), đồng thời bổ sung bốn đến năm ghế không thường trực và cải tiến cách thức vận hành.

Đặc biệt, châu Phi - lục địa có số thành viên Liên hợp quốc lớn nhưng không có đại diện thường trực - được xem là trọng tâm trong đề xuất này. Tuy vậy, các cuộc đàm phán liên chính phủ kéo dài từ năm 2009 đến nay vẫn chưa đạt được đột phá do sự phản đối âm ỉ từ các nước đang nắm quyền phủ quyết.

Trong bối cảnh địa chính trị toàn cầu phân hóa và thách thức ngày càng phức tạp, tương lai của Liên hợp quốc sẽ phụ thuộc vào khả năng vượt qua cục diện chia rẽ để tái thiết một mô hình hợp tác đa phương linh hoạt, hiệu quả và phù hợp với thời đại - không chỉ bằng cách điều chỉnh cấu trúc quyền lực, mà còn thông qua việc tinh giản bộ máy, cắt giảm chi phí và xác lập lại những ưu tiên cốt lõi của tổ chức.

Liên hợp quốc sáp nhập quy mô lớn, chuẩn bị cải tổ toàn diện

Liên hợp quốc cho biết tổ chức này đang cân nhắc thực hiện một cuộc tinh giảm bộ máy quy mô lớn, nhằm đối phó với tình trạng cắt giảm tài trợ từ Mỹ cùng bối cảnh quốc tế căng thẳng.