Nửa thế kỷ đồng hành cùng sự phát triển đô thị TP.HCM, tiến sĩ Võ Kim Cương hiểu rất rõ cải tạo kênh rạch không chỉ là công trình hạ tầng, san lấp, làm sạch hay xây mới mà đó còn là công trình nhân sinh, nơi từng mét kênh được dọn sạch cũng là từng phận người mới được dựng xây.

Tôi gặp tiến sĩ Võ Kim Cương - nguyên phó giám đốc Sở Quy hoạch và Kiến trúc TP.HCM, nguyên phó kiến trúc sư trưởng TP. Đã cao tuổi, ánh mắt ông vẫn sáng rực mỗi khi nhắc đến TP từng oằn mình bên những dòng kênh đen ngòm, nay đang hồi sinh, sạch đẹp dần.

Kênh rạch - dấu chân đầu tiên của người nhập cư đô thị

* Ông đã gắn bó với đô thị này hơn nửa thế kỷ. Ký ức đầu tiên của ông về những dòng kênh ở TP.HCM là gì?

- Trước năm 1975, người ta hay gọi Sài Gòn là "hòn ngọc Viễn Đông". Nhưng thật ra điều đó chỉ đúng với khu trung tâm. Đi sâu vào vùng ven, đô thị nhếch nhác lắm, đầy rẫy những căn nhà lụp xụp dựng tạm ven kênh rạch, các cơ sở sản xuất nằm lẫn trong khu dân cư, gây ô nhiễm nghiêm trọng. Những hình ảnh đó phản ánh bản chất thực sự của cấu trúc đô thị Sài Gòn thời điểm ấy, chứ không phải chỉ có sự phồn hoa ở quận 1, quận 3.

Chính quyền mới phải gánh lấy trách nhiệm rất nặng nề: cải tạo lại đô thị sao cho phục vụ tốt hơn đời sống nhân dân. 

Và trong bài toán ấy kênh rạch là một yếu tố đặc biệt. TP.HCM là đô thị sông nước - các dòng kênh ăn rất sâu vào trong cấu trúc đô thị. Nước ở đó chảy rất chậm, có khi gần như không chảy, tạo thành những vùng hồ nhỏ. Cũng nhờ vậy mà giao thông đường thủy trước đây có thể len lỏi đến tận các khu dân cư, bến sông, chợ truyền thống... từ lâu đời.

Một đặc điểm nữa là đô thị này phát triển trong thời chiến, nhất là từ năm 1954 đến năm 1975. Dân số tăng rất nhanh, đô thị mở rộng mạnh mẽ nhưng phần lớn phát triển theo kiểu tự phát, thiếu quy hoạch. Nhiều căn cứ quân sự, trung tâm hành chính được xây dựng, cùng lúc xuất hiện hàng loạt khu dân cư tạm bợ không hạ tầng, không định hướng không gian rõ ràng.

Người dân tìm đến khu trung tâm để sinh sống vì ở đó có việc làm, có đường sá. Ngoại thành vẫn là chiến tranh nên không ai ra đó để khởi nghiệp. Hậu quả là rất nhiều người nghèo, những người không có tiền mua đất hợp pháp, chiếm đất ven kênh rạch để dựng nhà tạm, sinh sống qua ngày.

Không chỉ có nhà ở, các cơ sở sản xuất cơ khí, hóa chất, xưởng nhỏ cũng nằm lẫn trong nội đô, gây ô nhiễm nghiêm trọng. Riêng về kênh rạch, vì đặc điểm của nó là đâm sâu vào đô thị nên phạm vi ảnh hưởng rất lớn. Có đến hàng chục vạn người dân, hàng chục vạn căn nhà, công trình nằm trên kênh hoặc sát kênh, tất cả đều cần được di dời nếu muốn cải tạo thật sự.

* Có phải chuyện cải tạo kênh rạch không chỉ là dọn sạch dòng kênh hay còn là việc "dựng" lại phận người sống ven kênh?

- Những người sống trên kênh rạch đa số nhập cư từ nông thôn vào với hai bàn tay trắng. Cái chỗ tiện lợi nhất với họ là đất ven kênh để dựng tạm nhà ở. Khi được giải tỏa, có thể nói họ được hưởng lợi rất lớn, người ta rất mừng. Và câu chuyện chăm lo đời sống của người dân như vậy rất phù hợp với mục tiêu của Nhà nước trong tiến trình phát triển.

Người nhập cư là một phần rất quan trọng trong đô thị. Đừng nghĩ họ làm đô thị nghèo đi. Chính họ cung cấp lao động giá rẻ cho sự phát triển đô thị. Những người nhập cư làm được những việc mà người có điều kiện hơn không làm.

Cho nên trong một đô thị hiện đại phải có tinh thần đối xử công bằng, hiểu được giá trị của người dân. Phải có chính sách đón người nhập cư. Nói tóm lại, cải tạo kênh rạch không chỉ là chuyện làm sạch một dòng nước, khi TP di dời nhà ven kênh, nghĩa là TP đang can thiệp vào dòng đời của hàng chục ngàn người. Cho nên đó là một công trình xã hội.

50 năm - "một mũi tên, nhiều đích đến"

* Từng là một trong những "nhạc công" chính của dự án Nhiêu Lộc - Thị Nghè, đồng thời đóng góp cho nhiều công trình cải tạo kênh rạch khác của TP, với ông đâu là cột mốc đáng nhớ nhất?

- Cột mốc đáng nhớ nhất với tôi là dự án cải tạo kênh Nhiêu Lộc - Thị Nghè. Đây là một dự án thực hiện quy hoạch tổng mặt bằng đầu tiên của TP mà giai đoạn đầu là hoàn toàn bằng nguồn lực của TP.HCM. Sau này mới vay vốn để mở rộng tiếp. Dự án này đã thay đổi hẳn bộ mặt khu trung tâm TP - làm được hai con đường hai bên, tạo thành mảng xanh, tạo cảnh quan đô thị mới mẻ và sạch sẽ hơn hẳn.

Dự án lớn thứ hai là dự án cải thiện môi trường nước dọc kênh Tàu Hủ - Bến Nghé. Dự án này không chỉ lớn về vốn đầu tư mà còn phức tạp vì nó tích hợp nhiều hạng mục cùng lúc: từ cải tạo dòng kênh, làm đại lộ Võ Văn Kiệt đến việc xây dựng hầm Thủ Thiêm. 

Đặc biệt nó còn gắn liền với chương trình di dời hơn 10.000 hộ dân. Việc di dời này không chỉ là chuyện hạ tầng kỹ thuật mà là câu chuyện xã hội. Mình dọn sạch kênh nhưng đồng thời cũng phải "dọn" lại đời sống, điều kiện sống, sinh kế của hàng ngàn người dân. 

Những thay đổi lớn như thế phải có sự đồng thuận rất cao, sự phối hợp giữa các sở ngành và trên hết là sự đồng hành của chính quyền với người dân.

Dự án kênh Lò Gốm - Tân Hóa thì quy mô nhỏ hơn nhưng lại đi sâu vào đời sống xã hội ở các khu nhà lụp xụp. Nó cho thấy một hướng tiếp cận mới, không chỉ cải tạo hạ tầng mà chú trọng cả việc ổn định cuộc sống cho người dân sau di dời. 

Mỗi dự án có một ưu điểm riêng nhưng Nhiêu Lộc - Thị Nghè là cái đầu tiên, là nền tảng để TP học hỏi và triển khai tiếp những dự án sau này trong bối cảnh còn rất nhiều khó khăn.

* Ông đánh giá thế nào về quá trình cải tạo kênh rạch TP.HCM trong 50 năm qua, cả những gì đã làm được và những điều còn bỏ ngỏ?

- Cải tạo kênh rạch là "một mũi tên trúng nhiều đích" với sáu tác động chính cũng là sáu thành tựu lớn mà TP đã đạt được trong thời gian qua.

Thứ nhất là cải tạo được năng lực giao thông đô thị. Trước kia các tuyến kênh rạch phát triển tràn lan, giao thông đường thủy thì hạn chế. Nhưng khi mình cải tạo lại, cùng lúc làm sạch dòng kênh thì cũng mở rộng được đường bộ hai bên. Như vậy kết nối giao thông của TP được cải thiện rõ rệt.

Thứ hai là thoát nước. Khi chưa cải tạo, nhà cắm trên kênh rạch xả rác thải trực tiếp khiến kênh bị lấp, cống bị tắc, gây ngập nước nghiêm trọng. Giờ mình cải tạo, nạo vét, mở luồng thì cải thiện được năng lực thoát nước và chất lượng nước rất nhiều.

Thứ ba là cải thiện môi trường sống, không chỉ là nước sạch mà còn là không khí. Trước đây nước bẩn bốc mùi hôi rất ghê. Tôi từng thấy nhiều quán ăn bên kênh, buổi sáng thì đẹp nhưng tới khi nước rút, mùi bùn bốc lên không ai dám ngồi. Mình làm sạch kênh, trồng cây, làm công viên thì cải tạo được cả môi trường sống.

Thứ tư là chỉnh trang đô thị hai bên kênh. Nhiều khu vực trước kia là nhà lụp xụp, hẻm nhỏ, thiếu điện nước. Nay khi kênh được cải tạo thì mình bê tông hóa đường, làm hệ thống thoát nước mới, thậm chí mở rộng được một số tuyến hẻm. Mặc dù chưa làm hết nhưng nhìn chung đã cải thiện rõ rệt điều kiện đô thị.

Thứ năm là chống ngập. Sau khi cải tạo môi trường và hệ thống kênh rạch, TP có thể giữ mực nước ổn định, điều tiết dòng chảy. Các kênh, rạch cũng trở thành hồ điều tiết, góp phần chống ngập cho các khu dân cư.

Cuối cùng là tạo dựng một đô thị đáng sống. Khi môi trường nước, không khí, hạ tầng được cải thiện thì đời sống người dân cũng được nâng lên. Có môi trường tốt, giao thông tốt thì làm ăn mới thuận lợi. Thu nhập tăng, kinh tế phát triển, TP hấp dẫn hơn trong mắt nhà đầu tư.

Đổi thay trên những xóm nhà cao cẳng TP.HCM - Kỳ 5: Kênh đen hồi sinh, phận người sáng hơn

Từng ô nhiễm nặng nề ở TP.HCM, giờ gần 1km trong chiều dài 1,7km của kênh Hàng Bàng đã hiện lên với vẻ hiện đại, công viên cây xanh, hoa cỏ, vỉa hè tươm tất.